Киіз кілемдердің түрлері. Тоқымашылық.

Людмила Бойкова Краснодар өлкесінің Ильская ауылында туып, Новосибирскіде өсіп, оқыды. 1971 жылы Н.В. Гоголь атындағы Алматы көркемсурет училищесін бітіргеннен кейін суретші-декоратор біліктілігін алды. Бөлу бойынша Қарағандыға С. Сейфуллин атындағы театрдың суретшісі ретінде келеді, 1972 жылы Қарағанды Суретшілер Одағының көркемөнер-өндірістік шеберханаларына ауысты. Людмила Васильевна Одақ өткізген көрмелерге, бүкілодақтық көрмеге белсенді қатысып, батик, тоқу және жүн басу техникаларында табысты жұмыс істеді.

Л.Байкованың киіз туындылары музейге сыйға тартылды. Отбасылық коллекцияда сақталған жұмыстардың рәсімдеуінде тереңдік және перспектива сезіледі. Туындылардың ерекше талғампаздығында әйел қолы сезіледі.

«Қыр дала» композициясы. Триптих. Түсті жүн, киіз, бояғыштар

Техникасы: қол тоқымашылық, киіз басу

Өлшемі: 60х80, 80х110, 64х78

Киіз кілемдердің түрлері. Тоқымашылық. Гобелен

Гобеле́н (фр. gobelin), немесе шпале́ра, ө сәндік өнердің бір түрі, жіптерді көлденең тоқу арқылы қолмен тоқылған сюжеттік немесе ою-өрнек композициясы бар қабырғалы бір жақты түксіз кілем. Тоқушы тоқыма жіпті негіз арқылы өткізіп, кескінді де, матаның өзін де бір уақытта жасайды. Назарларыңызға Қарағанды бейнелеу өнері музейінің қорынан гобелендерді ұсынамыз.

Әбеуов Өміркелді. 22.10.1948 ж.т. Жезқазған облысы, Коунрад ауылы. ҚР еңбек сіңірген қайраткер, ҚР Суретшілер Одағының мүшесі.

«Толғау». Гобелен, түсті жүн, қол тоқымашылық. 100х70

»Қыр дала өрнегі». 2008ж. Гобелен, түсті жүн, қол тоқымашылық.100х70

Устьянцева Лидия Игоревна. 03.08.1949-2012ж.ж. Қолөнерші. ҚР Суретшілер Одағының мүшесі (1988) Қарағанды қ.

«Шоқылардағы соңғы күн». Гобелен. 1987ж. Жүн, қол тоқымашылық. 18,5х22

Қалқабаев Мұрат Абдраманұлы

1948 ж.т. ҚР Суретшілер Одағының мүшесі (1979), ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (2004), ҚР Еңбек сіңірген қайраткері (2008), Өнер академиясының академигі (2006), қолөнер суретші, кескіндемеші - монументалды суретші.

«Достық биі». Гобелен. 1985. Жүн, қол тоқымашылық. 245х377

Бойкова Людмила Васильевна 1957ж.т. Қолөнер суретші.

«Жыра». Гобелен. 1987ж. Жүн, қол тоқымашылық 18,5х22  

Пацюра Антон Маркович 1938ж.т. Қарағанды қ. Қолөнерші.

«Сәулет». Гобелен. 1981ж.  Жүн, қол тоқымашылық. 42х48 

Киіз кілемдердің түрлері. Тоқу

Дәстүрлі тоқу қазақ халық қолданбалы өнерінің ажырамас бөлігі болып табылады. Ол қазақ халқының рухани және материалдық мәдениетінің, оның күрделі көп ғасырлық тарихының дамуын көрсетеді. Өнердің осы түрінің байлығы мен алуан түрлілігі, оның әлеуметтік маңызы мен қазақ халқының көркем мұрасындағы орны зор.

Іс жүзінде әрбір қазақ отбасы белгілі бір дәрежеде өзін қажетті тоқыма заттарымен қамтамасыз етті. Оларсыз киіз үйдің интерьерін елестету қиын: киіз үйдегі кілемдермен ол жылы әрі жайлы болды. Текеметтер мен сырмақтармен, кестеленген тускииздермен, баскурлар мен бау-ның өрнектелген жолақтарымен бірге киіз үй отбасылық бақыт пен әл-ауқаттың бейнесіне айналды.

Сырмақ - екі түрлі түсті киіздің бірдей оюларын кесіп, оларды бірінің үстіне бірін тігу арқылы жасалатын төсеніш кілем;
Киіз бұйымдарының үлкен әртүрлілігі ішінде сырмақ мозаика техникасымен жасалатын ерекше кілем болып табылады. Сырмақ жасаудағы барлық әдістердің өз мақсаты бар. Мозаикалық техниканы таңдағанда бір түсті киізге басқа түсті киіздің оюы салынады, бұл әдетте еденге төселетін сырмақтың функционалдығына сай келеді, бірақ оны үйдің ішкі қабырғаларын сәндеу үшін де қолдануға болады. Мұнда бастырма немесе тігу жарамайды, өйткені ою кілемнің бетімен бір деңгейде болуы тиіс, бұл оны тез тозудан сақтайды. Сырмақ үлкен беріктігімен ерекшеленеді. Жақсы жасалған сырмақтар 50 жыл немесе одан да көп қызмет ете алады. Шеберлер бір түсті киізді екінші түске төсеп, ойластырылған оюды салып, содан кейін екі киіз қабатын бірге қиып алады. Ақ киізге қара, ал қара киізге ақ оюлар салынады. Екі бірдей, бірақ айналы оюланған сурет пайда болады. Қиюланған оюлар тігіліп, қарапайым киізге төсеп, оларды тығыз тігіспен біріктіреді. Тігіс оюдың сызықтарын бойлай жүргізіледі. Түрлі түсті киіз бөліктерін біріктіру үшін түрлі түсті бау қолданылады. Жалпы, сырмақтар ұстамды, байсалды түстермен ерекшеленеді.

Текемет - сырмақ сияқты ұлттық киіз кілем болып табылады, оның технологиясы бір түсті киіз жасау әдісіне ұқсайды;
Шеберлер жүнді бір түске бояп, оны тығыз киізден тұратын негізгі қабат ретінде шиға жайып салады. Бұл текеметтің фоны болады. Оның үстіне қажетті оюды немесе суретті қалыптастыратын басқа түсті жүн қабаттары қойылады. Одан кейін бәрін қозғалмайтындай етіп матамен жауып, біркелкі ыстық сумен сулайды. Содан кейін барлық қабаттар тығыз оралып, байланады. Орамды бірнеше сағат бойы аяқпен немесе қолмен, шынтақпен домалатып, үнемі ашып, аударып, ыстық сумен сәл сулап отыру қажет. Соңында кілемді ашып, тегіс жерде кептіреді. Нәтижесінде, 20 жылға дейін қызмет ететін киіз кілем пайда болады.

Алаша - түрлі - түсті жүн жіптерден қолмен тоқылатын кілем бұйымы. Алаша - қазақ кілемдерінің тоқу техникасындағы ең қарапайымдарының бірі. Ол тар станокта (өрмек) тоқылып, ені 30 - 40 см жолақтар түрінде жасалады. Мата өрнекпен немесе ақ, көк, сары, қоңыр түсті тік жолақтармен безендіріледі. Кейін 4х2 м көлемдегі матаға тігілген. Кейде кең жолақтармен (2 метрге дейін) өрнекпен тоқылады, бұл жағдайда «тақыр кілем» деп аталады. Өрнек жасау үшін үш техникалық әдіс бар: терме алаша, кежім теру, орама.
Алаша қабырғаға да, еденге де қолданылады. Егер бұйым кереге үшін жасалса, кілемнің жоғарғы жиегі мен бүйір бөлігіне түрлі-түсті жіптен немесе бахромадан жасалған торлы жиек және түрлі - түсті шашақтар тігіледі. Арабы кілемі түстер палитрасы мен алабас, өрмекші өрнектермен безендірілегн тік орналасқан жолақтардан құралған композициясының арқасында үй кеңістігіне салтанатты, мерекелік сипат береді. Бұл кілемдер тек киіз үйдің керегесіне арналған. Арабы кілемдерінің ұзындығы төрт метрге, ені 160 - 180 см - ге дейін жетеді. Бұл кілемдердің композициясы араб қоныс аударушылары арқылы енген. Оны қыздың кілемі деп аталады және отбасы бақытының символы ретінде саналады.

Тұс киіз - киізден жасалған қабырғалық кілем, оны жасау барысында киізге барқытпен бастырма әдісі қолданылады.
Ежелгі заманда бұл кілемдер киізден немесе жұқа өңделген теріден жасалған. Тұс киіз қорғаушы кілемнің қызметін атқарғандықтан киіз үйде құрметті орын алған. Сондықтан онымен бірге қабырғаға түлкі, қасқыр терілері немесе қамшы ілінген, олар халық сенімі бойынша адамды көз тиюден және жамандықтан қорғауы элементі болды.
Әдетте тұс киіз үш жағынан әшекейленген кең тікбұрышты арка түріндегі шеті бар орталық алаңнан тұрады. Кілемнің төсек үстінде ілініп тұратын төменгі бөлігі көрпе мен жастықтарды жауып тұрғандықтан, оны кестелеу қажеттілігі болмаған.
Қазіргі кезде тұс киіздерге кесте тігу заманауи кілем тоқу өнерінде сирек кездеседі, ал кездесетін бұйымдар негізінен өткен ғасырдың 1950 - 1980 жылдары жасалған. Олар көбінесе ұлттық тақырыптағы мекемелердің интерьерлерін сәндеуге және киіз үйлердің ішкі жабдықтарында қолданылады.

Басқұр - түрлі - түсті геометриялық (ромб тәрізді гүлөрнектер, өсінділері бар ромбтар, үшбұрыштар) және өсімдік өрнегімен тоқылған жолақ. Ол қазақ киіз үйін бекіту және сәндеу үшін қолданылған. Басқұр көлденең сызықтарды қосып, түрлі - түсті жіптермен өрмекте тоқылады. Көбінесе қой, түйе немесе ешкі жүнінен жасалған.
Ақ фонда жарқын өрнегі бар таспа салтанатты киіз үйлерді безендіру үшін пайдаланылған. Өрнекті таспа ғарыш құрылымымен және адам денесінің үйлесімділігімен байланыстырылған.

Авторы: белгісіз шебер Шашақ бау - киіз үйді безендіруге арналған ілулі таспа. Күні: ХХ ғғ. 50 жж Материалы: жүн Техникасы: тоқымашылық Өлшемі: 7х580 7х590
Шашақ Материалы: жүн Техника: өру Өлшемі: 2х71
Арқан Дата: ХХ ғғ. 50 жж Материалы: жүн, жылқы қылы Техникасы: өру Өлшемі: 2000х1,5
Бау Материалы: жүн Техникасы: тоқымашылық Өлшемі: 18,5х1238 19,5х1220
Бау Материалы: жүн Техникасы: тоқымашылық, өру Өлшемі: 10х930
Бау - 3 Материалы: жүн Техникасы: өру Өлшемі: 7х345 13х715 13х665