Киіз кілемдердің түрлері. Текемет

Қалқабаев Мұрат Әбдіраманұлы – КСРО және ҚР Суретшілер Одағының мүшесі, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері, ҚР Өнер академиясының академигі. Бейнелеу өнерінің барлық түрлерінде жұмыс істейді: кескіндеме, мүсін, сәндік-қолданбалы және монументалды өнер. Суретші Шымкент облысында (қазіргі Түркістан облысы) дүниеге келген, Алматы көркемсурет училищесінде және Львов мемлекеттік сәндік-қолданбалы өнер институтында оқыған. 1977 жылдан бастап Қарағандыда тұрады және жұмыс істейді, 11 жыл ҚарМУ-де СҚӨ кафедрасының оқытушысы және меңгерушісі болып қызмет атқарып келеді, 2000 жылдан бастап Қарағанды Суретшілер одағының бас суретшісі, кейін басқарма төрағасы болды.

Қалқабаевтың жұмыстары Қазақстан, Ресей, АҚШ, Израиль, Канада, Германия, Оңтүстік Корея жинақтарында сақтаулы.

М. Қалқабаев алғаш рет киізмен жұмыс істеу бойынша станоктық өнерді енгізді: бастапқыда ол әдеби мазмұнды қоса отырып, сюжетті дамыта бастады. Осыған сәйкес ол композиция мен түс үйлесімін жасайды. Текеметтер мен сырмақтарға арналған сюжеттерді фольклордан алып, әлем бейнесін қанықтыратын ою-өрнек пен сюжеттермен толықтырған.

Текемет. «Қыр дала музасы». 1977 ж. Түсті жүн. Жүн басу. 173х274

Текемет «Таң. Бақыт». 1977 ж. Түсті жүн. Жүн басу. 165х240

Текемет «Қыр дала әуені». 1979 ж. Түсті жүн. Жүн басу. 153х246

Виды войлочных ковров. Текемет

Калкабаев Мурат Абдраманович - член Союза художников СССР и РК, Заслуженный деятель РК, академик Академии художеств РК. Работает практически во всех видах изобразительного искусства: живописи, скульптуре, декоративно-прикладном и монументальном искусстве. Он родился в Шымкентской (ныне Туркестанской области), учился в Алматинском художественном училище и Львовском государственном институте прикладного и декоративного искусства. С 1977 года живет и работает в Караганде, в течение 11 лет был преподавателем и заведующим кафедры ДПИ в КарГУ, с 2000 года был главным художником, затем председателем правления Союза художников Караганды.
Работы Калкабаева хранятся в собраниях Казахстана, России, США, Израиля, Канады, Германии, Южной Кореи.
М.Калкабаев впервые ввел прием станкового искусства в кошмаделии: изначально сугубо орнаментальную композицию постилочной кошмы он стал сюжетно разрабатывать, добавив еще и литературное содержание. Уже в соответствии с этим он выстраивает композицию и цветовую гармонию. Сюжеты для текеметов и сырмаков он черпает из фольклора, насыщая их многообразными смыслами, когда орнамент и сюжет дополняют картину мира.

Текемет. «Степная муза». 1977г. Шерсть цветная. Валяние.173х274

Текемет «Утро. Счастье». 1977г. Шерсть цветная. Валяние165х240

Текемет «Степной мотив». 1979 г. Шерсть цветная. Валяние153х246

Карагандинский областной музей изобразительного искусства

В собрании произведений народного декоративно-прикладного искусства насчитывается более 200 музейных предметов, выполненные в разные годы ХХ века.

Традиционное прикладное искусство казахов, являвшееся в прошлом ведущей формой художественного творчества, ярко отражает своеобразие этнической культуры. Произведения данного вида искусства широко в этом разделе представлено казахское ювелирное искусство народных мастеров. Интересны образцы конной упряжи, национальных войлочных и тканых ковров: сырмаки, текеметы, паласы-алаша, гобелены, выполненные как народными, так и современными мастерами характеризующихся глубиной и масштабностью философского, исторического и художественного содержания.

Жемчужиной коллекции является юрта (середина ХХ века) с ее внутренним убранством.

В этом же разделе хранятся работы карагандинских мастеров прикладного искусства: Заслуженные деятели искусств РК А.Билык, М.Абылкасов, М. Байтенов, М.Калкабаев, а также Т.Рольян, Л.Бойкова, А.Пацюра, Н.Болюх, О.Абеуов, Л.Косова, С.Чеченов и многих других. 

Юрта

Қарағанды облыстық бейнелеу өнері музейінде алты қанатты киіз үйдің бөлігі сақталған.

Белгісіз шебер. Қазақ киіз үйі. Жамбыл облысы, ХХ ғасырдың 50-ші жылдары.

В Карагандинском областном музее изобразительного искусства хранится фрагмент шести-канатной казахской юрты.

Неизвестный мастер. Казахская юрта.Фрагмент. Жамбылская область, 50-е годы ХХ века.

Шаңырақ. Ағаш, метал, ою. Диаметрі-139
Шанырак. Дерево, металл, резьба.

Екі қақпалы есік. Ағаш, майлы бояу. 111х6х14,5
Двухстворчатая дверь. Дерево, масло.

Кереге. Ағаш, былғары. Ұзындығы-217
Кереге. Дерево, кожа.

Уық. Ағаш. 261х4
Уык. Дерево.

Уық бау. Жүн, тоқыма
Уык бау. Шерсть, плетение

Бақан. Ағаш. 300х410
Бақан. Дерево.

Киіз үйдің киіз жабындылары

Киіз үйдің маңызды элементтерінің бірі – оның киіз жабыны. Қазақ киіз үйінің киіз жабындылары өз қолданысы бойынша үш түрге бөлінеді: негіз жабыны – туырлық, күмбез жабыны – үзік, шаңырақ жабыны – түндік.

Түндік бұрыштарда созылған төртбұрыш түрінде болады. Оның ұштарына бекіту баулары тігілген. Егер киіз үйде жарық аз болса немесе жанып тұрған ошақ кезінде түтіннің шығуы қажет болса, бір-үш бау босатылып, шаңырақтың бір бөлігі ашылады.

Киіз жабынның үш негізгі түрінен басқа төртіншісі де болды – ол есіктің сыртын жабатын киіз жамылғы, оның өлшемдері есік жақтауынан сәл үлкенірек болды. Қажет болған жағдайда киіз үйдің кіреберісін жабуға болатын немесе ол босағаның жоғарғы жағында оралып тұрды.

Киіз үйдің тағы бір ажырамас атрибуты кереге мен туырлықтың арасына қойылған шым ши болды. Ол ши атты дала қамысының сабақтарынан жасалады.

Авторы: Белгісіз шебер Түндік – шаңырақ жабыны. Материал: жүн, киіз Техника: жүн басу, иіру  Өлшемі: 200х200
Туырлық – киіз үйдің негіз жабыны. Материал: жүн  Техника: жүн басу, иіру Өлшемі: 450х250
Үзік– киіз үйдің күмбез жабыны. Материал: жүн  Техника: жүн басу, иіру, өру Өлшемі: 247х930
Шым-ши Материал: жүн  Техника: жүн басу, өру Өлшемі: 93,6х140 428х140

Войлочное покрытие юрты

Один из важнейших элементов юрты – ее войлочное покрытие. Войлочные покрытия казахской юрты подразделяются по своему применению на три вида: покрытие основания – туырлык, покрытие купола – үзік, покрытие шанырака – түндік.
Түндік имеет форму квадрата, вытянутого по углам. К концам его пришиты крепежные веревки. Если в юрте мало света или нужен выход дыму при горящем очаге, освобождают одну-три веревки и открывают часть шанырака.
Кроме трех основных видов войлочного покрытия был и четвертый – войлочная накидка с внешней стороны дверей, размеры которой были немногим больше косяка двери. Она по мере надобности прикрывала вход в юрту, или же, свернутая в рулон, находилась в верхней части косяка.
Непременным атрибутом юрты являлась другая узорчатая чиевая циновка – шим ши – помещавшаяся между кереге и туырлыком. Материалом для таких циновок служили стебли степного тростника чий (ши).

Автор: Неизвестный мастер Түндік – покрытие шанырака. Материал: шерсть, войлок Техника: валяние, сучение Размер: 200х200
Туырлық – покрытие основания юрты. Материал: шерсть Техника: валяние, сучение Размер: 450х250
Үзік– купольное покрытие юрты. Материал: шерсть Техника: валяние, сучение, плетение Размер: 247х930
Шым-ши – узорная циновка. Материал: шерсть Техника: валяние, плетение Размер:  93,6х140 428х140